Aytən Rəhimova
Azərbaycan Dillər Universiteti
Keywords: common words, archaisms, historicisms, archaic words
Hər bir xalqın mövcud olmasında, inkişafında və təşəkkül tapmasında dil
mühüm rola malik olmaqla yanaşı, həm də insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir.
Ən başlıcası, insanlar ətraf aləmi dil vasitəsilə dərk edir və qavrayır. Dilin
tərkibində mövcud olan bütün sözlər onun lüğət tərkibini təşkil edir. Dünyada
mövcud olan dillər bir-birindən fərqləndiyi kimi, lüğət tərkibi də bir-birindən
sözlərin dildəki mövqeyinə və üslubi vəzifəsinə görə fərqlənir.
Hər hansı bir cəmiyyətdə yaşanan dəyişikliklər və tərəqqi
həmin cəmiyyətin dilinə də mütləq təsir göstərir. Cəmiyyətdə baş verən bu proseslər
dilin lüğət tərkibinə təsir göstərərək yeni sözlərin yaranmasına, eləcə də bəzi
sözlərin lüğət tərkibindən çıxaraq köhnəlmiş sözlərə çevrilməsinə səbəb olur. Dilin
lüğət tərkibində dəyişikliklərin baş verməsi bəzi şəkilçilərin dilə daxil
olmasına, bəzilərinin isə sıradan çıxmasına gətirib çıxarır. Dildə istifadə
olunan bəzi sözlərdə semantik daralma müşahidə olunur. Sadaladığımız bu hadisələrin
hamısına dilçilikdə arxaizm deyilir. [9, s.63]
Məhz bu səbəbdən dildəki sözlərin bəziləri demək olar ki, bütün
üslublarda istifadə edildiyi halda, digərləri isə sadəcə bir üslubda istifadə
edilir. İstifadə dairəsinə, cümlədəki vəzifəsinə, icra etdiyi funksiyaya əsasən
ədəbi dildə mövcud olan sözlər müəyyən qruplara bölünür. Bu söz qruplarına köhnəlmiş
sözləri (arxaizmlər), yeni sözləri (neologizmlər), terminləri, dialektizmləri,
ümumişlək sözləri, loru sözləri, vulqar sözləri və poetik sözləri göstərə bilərik.
Dilçilikdə mühüm yerə sahib olan söz qruplarından biri
arxaizmlərdir (köhnəlmiş sözlər). Həm Azərbaycan, həm də ingilis dilində kifayət
qədər köhnəlmiş söz vardır. Azərbaycan dilində uçmaq (cənnət), cələsə (iclas), əsrük (sərxoş), us (ağıl) və s.,
ingilis dilində isə thou (you), thee
(you), canst (second person singular present of can), dost (second person
singular present of do), damsel (a young unmarried woman) və s. kimi
sözləri arxaizmlərə nümunə göstərə bilərik.
Öncəliklə,
onu qeyd etmək lazımdır ki, köhnəlmiş sözlər arxaizmlər və tarixizmlər olmaqla
iki qrupa bölünür.
Köhnəlmiş
sözlərin bir qolu olan tarixizmlər ictimai, siyasi vəziyyətlə əlaqədar yaranan
sözlərdir. Tarixizmlər xalqın həyat tərzinin, cəmiyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar
olaraq fəal şəkildə istifadə olunmasa da, bu sözlərdən bədii əsərlərdə olduqca
geniş istifadə olunur. Məsələn, əgər yazıçı yazdığı əsərdə hər hansı tarixi
dövrdə yaşamış obrazın xüsusiyyətlərini, yaxud həmin dövrün dil xüsusiyyətlərini
daha gözəçarpan şəkildə vermək istədikdə tarixizmlərdən istifadə edir. Darğa, zəkat, misqal, mollaxana, xış və s. kimi
sözləri tarixizmlərə misal göstərə bilərik.
Arxaizmlər
isə tarixizmlərə nəzərən daha geniş bir anlayışdır və bu sözlər özlüyündə bir
neçə qrupa ayrılır
·
Fonetik arxaizmlər
·
Lüğəvi arxaizmlər
·
Qrammatik arxaizmlər
Fonetik arxaizmlər bir səs fərqi ilə fərqlənən arxaizmlərə
deyilir: bu növ arxaizmlərə a˃ə, m˃b, d˃t, t˃d, y˃g səs əvəzlənmə hadisəsinin
baş verdiyi arxaizmləri nümunə göstərə bilərik.
· a˃ə səs əvəzlənməsinə əyax (ayaq), qəzan (qazan), ustə (usta), pəxlə (paxla), əlmas (almas) kimi sözləri
·
m˃b səs əvəzlənməsinə munu (bunu), binmək (minmək), bən (mən)
və s kimi sözləri
·
d˃t səs əvəzlənməsinə tuzsuz (duzsuz), taş (daş), qanat
(qanad), kilit (kilid) və s kimi sözləri
·
t˃d səs əvəzlənməsinə dükəndi (tükəndi), dutub (tüstü) , qurt
(qurd) və s kimi sözləri
·
y˃g səs əvəzlənməsinə igirmi (iyirmi), ögüt (öyüd), ignə (iynə),
sögüd (söyüd) və s kimi sözləri nümunə göstərmək olar. [9, s.6]
Lüğəvi
arxaizmlərdə isə sözün ifadə etdiyi məna ilə əlaqəli olan hadisə və ya əşya hələ
də dilin lüğət tərkibində qalsa da, sözün ifadə etdiyi məna artıq köhnəlmiş
hesab olunur. Lüğəvi arxaizmlərə nümunə kimi “ozan” sözünü misal göstərmək
olar. Məsələn, qədim zamanlarda qopuz çalan, çalıb oxuyan şəxsə “ozan” deyilsə
də, müəyyən zaman keçdikdən sonra dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi nəticəsində
bu söz “aşıq” sözü ilə əvəz olunmuş və “ozan” sözü arxaikləşmiş sözə
çevrilmişdir. [2, s.80]
Lüğəvi
arxaizmlərin leksik və semantik arxaizm olmaqla iki növü vardır.
Leksik
arxaizmlər dilin artıq passiv hissəsinə, arxa plana keçmiş sözlərdir. Yəni, bu
cür arxaizmlərin leksik vahidlərə malik olmur. Məsələn, “əsrük”, “iraq” və s.
kimi sözləri artıq unudulmuş və unudulmaqda olan leksik arxaizmlərə misal göstərmək
olar. [3, s.251]
Semantik
arxaizmlər isə öz formasını saxlayan, lakin mənası artıq köhnəlmiş sözlərə
deyilir. Semantik arxaizmə “qılmaq” sözünün nümunə göstərmək olar.
“Qılmaq”
sözü “etmək” mənasında həm türk dilli əsərlərdə, həm də Azərbaycan dilinin Xətaidən
həm əvvəlki, həm də sonrakı dövrlərində geniş yayılmışdır.
“Qılmaq”
feli hal-hazırdakı dövrdə mürəkkəb fel tərkibində işlənir. Məsələn, çarə qılmaq-çarə etmək, təhər qılmaq-çarə
etmək və s.
Müasir Azərbaycan
ədəbi dilində bu söz indi də ərəb-fars sözləri ilə işlənərək, tərkib əmələ gətirir.
Məsələn, namaz qılmaq və s.
Nəmazı qaşı mehrabında qıldum,
Çü anda oxıdum səbi məsanı [8, s.34]
Arxaizm
nümunələrinə həm yerli, həm də xarici ədəbiyyatda geniş yer verilmişdir. Türk
dünyasının qədim dastanlarından olan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanından tutmuş,
müxtəlif əsrlərdə yaşayan yazıçı və şairlərimizin əsərlərində müxtəlif arxaizmlərin
istifadə edildiyinin şahidi oluruq. Dastanda tez-tez qarşımıza çıxan “yağmalamaq”
(talan etmək, qarət etmək), “ağır” (qiymətli,
zəngin, böyük), “ala” (uca, böyük),
“yəxni” (xörək, qovurma) sözlərini
yerli ədəbiyyatda rast gəlinən arxaizmlərə nümunə göstərə bilərik. [2, s.67]
Xarici ədəbiyyatda
da arxaizmlərə rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə ötən əsrlərdə qələmə alınmış əsərlərdə,
yaxud yazıçı tərəfindən dövrün keçən əsrlərinə dair roman, hekayə və s.
yazıldığı zaman kifayət qədər arxaizm nümunələrinin istifadə olunduğunun şahidi
ola bilərik.
Xarici ədəbiyyatlara
nəzərə saldıqda, öz əsərlərində arxaizm nümunələrinə geniş yer verən Valter
Skottun əsərlərini qeyd etməmək olmaz.
Şotlandiya
mənşəli Valter Skott 15 avqust 1771-ci il tarixində Edinburqda anadan olmuşdur,
o, həm də vəkil, şair, yazıçı, tarixçi olmaqla yanaşı, tarixi roman janrının əsasını
qoymuşdur. O, yaradıcılığı boyu Şotlandiya, İngiltərə, bütövlükdə isə Avropa
tarixinə dair romanlar qələmə almışdır. “Ayvənhəu” romanı isə müəllifin birinci
tarixi romanı olmuş və ona böyük şöhrət gətirmişdir. İlk dəfə 1819–cu ilin
dekabr ayında nəşr olunan “Ayvənhəu” romanında təsvir olunan hadisələr XII əsrin
sonlarında baş verir. Məhz bu səbəbdən əsərin demək olar ki, bütün hissələrində
xeyli sayda arxaizmlərdən istifadə olunmuşdur:
“...Repent, my daughter, confess thy witchcrafts, turn the from thine evil faith, embrace this holy
emblem, and all shall yet be well with the here and hereafter. In some
sisterhood of the strictest order shalt
thou have time for prayer and
fitting penance, and that repentance not to be repented of. This do and live:
what was the law of Moses done for the that thou shouldest die for it?...” [14, s.370]
Bu hissəni
Qılıncxan Bayramov dilimizə aşağıdakı kimi tərcümə etmişdir:
“...Tövbə elə, qızım, cadugərliyini
etiraf elə, öz yanlış, saxta dilindən əl çək, bu müqəddəs xaçı öp, onu ağuşuna al, bu dünyada da, o dünyada da sənin üçün hər şey yaxşı
olacaq, çünki tövbə ediləsi şey tövbə edilməməlidir. Dediyimi elə və yaşa. Axı
Musanın dini sənin üçün nə edib ki, onun üçün öləsən?...”[10, s.410]
Əsərdən nümunə gətirdiyimiz bu hissədə
bir neçə köməkçi fellərin və əvəzlərin arxaik versiyalarından istifadə
olunmuşdur. Bu sözlərə misal olaraq,
Ø thine – “your/yours” əvəzliyinin
arxaik forması
Ø thee – “you” əvəzliyinin
arxaik forması
Ø shalt – “shall” köməkçi
felinin (II şəxsin təki) arxaik forması
Ø thou – “you” (II şəxsin
təki) əvəzliyinin arxaik forması
Ø thy – “your” əvəzliyinin
arxaik forması
Ø shouldest – “shall”
modal feilinin (II şəxsin təki) arxaik formasını
göstərə bilərik. Nümunə
gətirdiyimiz bu arxaizmlər dilimizə ekvivalent tərcümə üsulu ilə çevrilmişdir.
Digər bir nümunəyə nəzər salaq:
“...A monk there was, a
fayre for the maistrie, An outrider that loved venerie; A manly man, to be an abbot
able, fully many a daintie horse had
he in stable, and whan he rode, men might his bridle hear Gingeling in a whistling wind as clear, And eke as loud, as doth the
chapell bell, There as this lord was
keeper of the cell..” [14, s.10]
Q. Bayramov tərəfindən tərcümə edilmiş hissəyə nəzər salaq:
“…Bir rahib vardı,
monastır müfəttişi idi, Gözəl at sürən idi; ovu, bir də Allaha ibadəti sevərdi…Çox
gözəl insandı bu rahib, Tövləsində çox tərifli atlar vardı; Hətta külək
vıyıldasa da, Atını sürəndə cilovunun səsi uzaqdan aydınca eşidilərdi; Bu kilsənin
də keşişi özü idi…” [10,s.20]
German dillər qrupuna məxsus digər
dillərdə, məsələn alman dilində sözlər təyinedici sözlə birlikdə işləndikdə həmin
sözün cinsinə və sonluğuna uyğun şəkilçi qəbul edir. Məsələn, “die einfache Aufgabe” – “asan
tapşırıq”. Əslində bu nümunədə
sifət vəzifəsindəki sözün lüğəvi forması “einfach”-dır.
Lakin təyin etdiyi söz qadın cinsində olduğu üçün və söz də ona uyğun olaraq “e” sonluğunu qəbul etmişdir.
Müasir ingilis dili qrammatikasında
isə isimlər təyinedici sözlərlə istifadə olunduğunda sözdə heç bir dəyişiklik
baş vermir. Lakin ötən əsrlərə məxsus romanlarda, hekayələrdə və digər yazı
nümunələrində tez-tez bu hallarla qarşılaşmaq olar:
Əsərin bu hissəsində istifadə edilmiş arxaizm nümunələrinə nəzər
saldıqda, maraqlı bir məqama rast gəlirik. Belə ki, bu hissədə istifadə olunmuş
“daintie”
sözü əslində “dainty” sözünün keçmiş İngilis qrammatikasında işlədilmiş
versiyasıdır. Bu sözün tərcüməsi “gözəl”, “zərif”, “incə” deməkdir. Tərcümə
zamanı da sözün bu mənasına oxşar ifadədən istifadə edilmişdir – “çox tərifli atlar”, lakin məxəz mətnə
fikir verdikdə görmüş olarıq ki, bu söz “dainty” yox “daintie” formasında
istifadə edilib. Bunun isə səbəbi isə “dainty” sözünün təyin funksiyasında işlənməsi
və təyin etdiyi sözə – “horse” sözünə uyğun şəkilçi sonluğu qəbul etməsidir:
“daintie horse”
Eyni zamanda,
“... A monk there was,
a fayre for the maistrie,
An outrider that loved venerie...”
misralarında da rast gəlmək mümkündür. Belə ki, “maistrie” sözü “mastery” sözünün arxaik formasıdır. Eləcə
də “venerie” sözü isə “venery” sözünün keçmiş İngilis dilində istifadə olunan
formasıdır. Cefri Çoserin “Kenterberi nağılları”nda rahib özünü “Ovçu, zəhmətkeşliyi
sevən biri” kimi təsvir edir, bununla o, ovçuluğu sevdiyini nəzərdə tuturdu. “Veneriya”
sözü isə “çöl donuzu, dovşan, canavar, ayı və xüsusən də maral” kimi ov
heyvanlarına aid termindir və orta əsrlər İngiltərəsinə aiddir və 1066-cı il fəthindən
sonra Norman kralları və zadəganları tərəfindən qurulan kral meşələri ilə əlaqədar
istifadə edilən sözdür. Göründüyü kimi, bu iki söz misrada uyğunluq təşkil
etsin deyə “venery” sözü dəyişdirilərək
“venerie” kimi istifadə edilib.
Bu iki misrada rast gəlinən bütün
arxaizmlər - “doth” –“etmək”, “fayre”- “gözəl”, “maistrie” – “monastır”, “daintie”
– “tərifli, gözəl, zərif”, “eke” – “uzaqdan”, “venerie” – “ovçuluq”, “chapell”
– “kilsə zəngi” ekvivalent tərcümə üsulu ilə dilimizə transformasiya
edilmişdir.
Ədəbiyyat:
Azərbaycan
dilində:
1.
A. Bayramov, Z. Məhərrəmov, M. İsgəndərzadə, Azərbaycan dili
və nitq mədəniyyəti, Bakı, 2015
2.
A.S. Məmmədova, “Kitabi-Dədə Qorqud” motivli
əsərlərdə arxaizmlərin üslübi xüsusiyyətləri, Bakı Dövlət Universiteti, 2009
3.
Afad Qurbanov, Müasir Azərbaycan ədəbi dili, I cild, Bakı,
2019.
4.
Afad Qurbanov, Müasir Azərbaycan ədəbi dilinə dair praktikum,
II cild, Bakı, 2019
5.
Dialektizm anlayışı və bəzi dialektizmlər haqqında, Bakı,
2005
6.
Qılıncxan Bayramov, Tərcümə sənəti, Bakı, 2008
7.
Misir Səfərov, Azərbaycan dili məsələləri, Bakı, 2016.
8.
Nəriman Seyidəliyev, Afad Qurbanov və Ümumi dilçilik, Bakı,
2019
9.
Sevinc Abdulxalıkova, Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəinin Türk
Divanında Arxaizmlər, Bakı, 2019
10.
Səlim Cəfərov, Müasir Azərbaycan dili, İkinci hissə, üçüncü nəşr
Bakı, 2007
11.
Valter Skott, Ayvənhəu,
Şərq-Qərb, Bakı, 2013
İngilis dilində:
12.
Cardiff Corvey,
Archaisms in “The rime of the Ancient Mariner”, Cardiff University Press, 2012
13.
Michael Herzfeld, Subversive
Archaism, University Press, 2021
14.
Newmark, Peter. A
Textbook of Translation. London/New York: Prentice Hall, 1988
15.
Sir Walter Scott,
Ivanhoe, New York, Thomas Y. Crowell & Co, 1817
16.
Smh Smitha N, P.P.
John, History of English Language, MA English 2019